زخم خلأ پژوهشی بر تن استان‌ها؛ نگاه آماری به وضعیت «تحقیق و توسعه» در کشور

ایران فناور در دولت آینده؛ (۳۲)

خبرگزاری علم و فناوری غرب نیوز ـ حسین بوذری؛ واحد تحقیق و توسعه در هر نهاد، ارگان و سازمانی حیاتی‌ترین بخش آن سازمان است؛ به‌طوری‌که مطالعه ایده‌های جدید و برنامه‌ریزی برای محصولات نو کارویژه اصلی تحقیق و توسعه به شمار می‌رود.

شرکت‌های از طریق بخش تحقیق و توسعه تلاش می‌کنند به تولید محصولات نوآور بپردازند، اینگونه علاوه بر توسعه کسب و کار، ایده‌های جدیدی و نو را مطرح کرده و با استفاده از قابلیت‌های بخش تحقیق و توسعه اقدام به طراحی محصولات می‌کنند.

بخش تحقیق و توسعه شرکت‌ها سودآوری بلندمدتی را نصیب آنها می‌کند؛ به‌خصوص این درمورد شرکت‌های دانش‌بنیان صدق می‌کند، چراکه «تحقیق و توسعه» فعالیت‌های خلّاقلانه را در چارچوب سیستماتیک سامان می‌دهد تا بر دانش انسان، فرهنگ و جامعه افزوده شود.

البته بخش «تحقیق و توسعه» در کشورهای اروپایی با نام «تحقیق و توسعه فناوری» نام نهاده می‌شود؛ در حقیقت «تحقیق و توسعه» هر شرکتی مادر آن شرکت است؛ در نتیجه اینکه شرکت‌های دانش‌بنیان را نمی‌توان بدون بخش «تحقیق و توسعه فناوری» تصور کرد.

هر کسب و کاری لزوماً نیازمند نوآوری است و بدون نوآوری نمی‌توان ضامن موفقیت مشاغل شد؛ چراکه این نوآوری‌ها اهرم کلیدی برای رشد پایدار و مزیت‌های رقابتی به حساب می‌آیند و این «تحقیق و توسعه» است که امکان نوآوری در هر مجموعه فناور را مهیا می‌کند.

حال این سؤال مطرح می‌شود که بخش «تحقیق و توسعه» هر مجموعه دارای چند مؤلفه‌ است و آیا این مؤلفه‌ها به‌طور یکسان نسبت به خلق ایده‌های مبتکرانه اقدام می‌کنند یا خیر؟ پاسخ مشخص است، هر کدام از این مؤلفه‌ها براساس رسالت و کارویژه‌هایی که دارند اقدام به خلق ایده می‌کنند.

بخش «تحقیق و توسعه» دارای سه بخش است که هرکدام مانند زنجیر به هم پیوسته هستند و هرکدام بدون دیگری معنایی نخواهند داشت و تکمیل‌کننده یکدیگر هستند.

تحقیقات پایه: کسب منابع کافی برای تحقیق درباره یک دانش و علم ازطریق این بخش صورت می‌گیرد، به‌طوری‌که لازمه پیشرفت دانش علمی و به ثمر نشستن اهداف تجاری وجود بخش تحقیقات پایه است تا در نهایت منجر به کسب سود شود.

تحقیقات کاربردی: حل مسئله را می‌توان در قالب این نوع تحقیق پایه‌گذاری کرد؛ چراکه شناسایی و برآورده ساختن نیازهای یک استان با تحقیقات کاربردی امکانپذیر خواهد بود تا منجر به توسعه محصولات نوآور و فناور شوند.

توسعه تحقیقات: این شیوه تحقیق سیستمایتک و تخصصی است که با بهره‌گیری از تجارب عملی و علمی به تولید محصولات فناور منجر می‌شود و با کنار هم قراردادن فرآیند‌های تحقیق درمورد دانش و علم محصول فناوری که نیاز یک کشور است و توسعه محصولات در نهایت به مرحله نهایی که تولید محصول فناور و دانش‌بنیان است، ختم خواهد شد.

بخش «تحقیق و توسعه فناوری» مزایای رقابتی را در حوزه کسب و کار به وجود می‌آورد؛ البته برای پیاده‌سازی آن باید پژوهش‌های مختلفی صورت بگیرد تا بازار هدف را تثبیت کند.

هرکدام از واحدهای تحقیقاتی دارای توانمندی، روحیات و مهارت‌های خاص خود هستند که پژوهشگران خود فناور و نوآور پروژه‌های تحقیقاتی را بر مبنای این مهارت‌ها تنظیم می‌کنند، از سویی پروژه‌های تحقیقاتی صنعتی برون‌سازمانی نیازمند پیمانکار و مؤسسات تحقیقاتی است و در حوزه پژوهش‌های صنعتی باید برون‌سپاری‌های تحقیق و توسعه صورت بگیرد.

نکته مهم‌تر بازاریابی واحدهای تحقیق و توسعه است، این واحدها علاوه بر اینکه نیازمند منابع انسانی دانش‌بنیانی هستند، باید پروژه‌های تحقیق و توسعه را امکان‌سنجی کنند و مدیریت پروژه‌های به‌خصوص صنعتی در شرکت‌های دانش‌بنیان نیازمند طراحی تشکیلاتی و ارتباط مؤثر با مراکز علمی و دانشگاه‌هاست.

رابطه «تحقیق و توسعه» و بومی‌سازی دانش در ایران

حال سؤالی مطرح می‌شود با این مضمون که شرکت‌های دانش‌بنیان باید به بازآفرینی محصول تولیدی خارجی بپردازند یا اصولاً باید دانش فنی را بومی‌سازی کنند؛ البته پاسخ روشن است؛ باید دانش فنی بومی‌سازی شود، حال این دانش چگونه باید تبدیل به محصول شود؟ قطعاً دانش فنی لازم برای تولید محصول با تکنولوژی بالا وجود دارد؛ چراکه کشورمان مملو از استعداد در حوزه‌های مختلف کشاورزی، صنعتی، علوم پایه و پزشکی است، اینجاست که نقش واحدهای «تحقیق و توسعه» پررنگ‌تر می‌شود و این واحدها هستند که باید خوراک لازم را در اختیار پژوهشگران و فناوران قرار دهند.

خبرگزاری غرب نیوز درراستای معرفی ظرفیت‌ها و دستاوردهای استان‌ها در حوزه علم و فناوری با مطالعه موردی «تحقیق و توسعه» به‌صورت آماری، وضعیت استان‌ها را در این باره به قرار زیر بررسی کرده است تا مورد توجه رئیس جمهور جدید و دولت چهاردهم قرار گیرد.

 

براساس جداول بالا تعداد کل کارکنان تحقیق و توسعه کارگاه‌های دارای فعالیت تحقیق و توسعه در استان‌ها که به‌صورت تمام‌وقت کار می‌کنند، معادل ۲۶۴ هزار و ۸۴۷ نفر است که ۱۹۷ هزار و ۱۹ نفر را محقق، ۴۱۸ هزار و ۵۷ نفر را کاردان فنی و ۲۵ هزار و ۹۷۱ نفر را هم کارکن دفتری و پشتیبانی تشکیل می‌دهند.

تعداد پروژه‌های «تحقیق و توسعه» در استان‌های کشور

همچنین تعداد پروژه‌های تحقیق و توسعه کارگاه‌های دارای فعالیت تحقیق و توسعه ۱۸۵ هزار و ۵۶۵ پروژه است که بین رشته‌های علوم پایه، علوم کشاورزی و دامپزشکی، علوم فنی و مهندسی، علوم پزشکی، علوم انسانی و هنر تقسیم شده که سهم هنر از سایر رشته‌ها کمتر است.

نکته مهم‌تر اینکه تعداد پروژه‌های تحقیق و توسعه کارگاه‌های دارای فعالیت تحقیق و توسعه با احتساب چهار مؤلفه «کل»، «بنیادی»، «کاربردی» و «توسعه‌ای» سهم کل ۱۸۵ هزار و ۵۶۵ است، «بنیادی» ۳۹ هزار و ۹۸۰، «کاربردی» ۱۰۴ هزار و ۱۱۲ و «توسعه‌ای» نیز ۴۱ هزار و ۴۷۲ پروژه است.

در این بین استان تهران با ۱۰۹ هزار و ۷۶ پروژه در جایگاه نخست قرار دارد و استان اصفهان با ۱۰۳ هزار و ۸۴ پروژه دوم است و استان ایلام هم با ۵۰۷ پروژه رتبه آخر را به خود اختصاص داده است.

بنابراین با بررسی وضعیت تحقیق و توسعه در استان‌ها به این نکته پی می‌بریم که برخی استان‌های جنوب غرب ایران مانند ایلام، کهگیلویه و بویراحمد، جنوب ایران مانند استان هرمزگان و جنوب شرق ایران مانند استان سیستان و بلوچستان، شمال شرق کشور مانند خراسان‌شمالی، استان مرکزی مانند چهارمحال و بختیاری در حوزه تحقیق و توسعه ضعف‌های جدی دارند.

همانطور که از جدول مشخص شده، هزینه‌های تحقیق و توسعه کارگاه‌های دارای فعالیت تحقیق و توسعه بر حسب نوع پروژه آمده است، به‌طوری‌که پروژه حرفه‌ای، علمی و فنی بیشترین هزینه‌ را در استان‌ها به خود اختصاص داده، تولید صنعتی (ساخت) نیز دارای جایگاه دوم بیشترین هزینه‌کرد است و فعالیت مربوط به آموزش و ارتباطات و اطلاعات رتبه‌های بعدی را در زمینه هزینه‌کرد دارند.

بنابراین براساس این موارد می‌توان اینگونه نتیجه‌گیری کرد که در حوزه «تحقیق و توسعه» مهم‌ترین مؤلفه و کارویژه پرداختن به دانش فنی با تکنولوژی بالاست که بومی‌سازی این دانش می‌تواند استان‌ها را به‌لحاظ توسعه‌ای متحول کند و این مهم باید مد نظر دولتمردان دولت چهاردهم قرار گیرد.

البته نباید از ظرفیت بالای استان‌های کشور در حوزه «تحقیق و توسعه» غافل شد؛ به‌خصوص ظرفیت اقتصادی و علمی که مغفول مانده، در حالی که پژوهشگران و محققان باید با درنظر گرفتن نیاز هر استان با رویکرد «حل مسئله» نسبت به تولید دانش و بومی‌سازی علم اقدام کنند و نهادهایی که به تولید علم می‌پردازند هم باید بخش «تحقیق و توسعه» را فعال‌تر کنند و در مسیر ارائه طرح و تولید محصول گام‌های جدی‌تری بردارند، به‌خصوص در استان‌های با جمعیت کم و محروم که نیازمند بومی‌سازی دانش، «حل مسئله» و در نهایت رسیدن به جایگاه بالای علمی هستند.