غرب نیوز/اصفهان «جای خالی استاد شهناز نه تنها در اصفهان، بلکه در کل ایران نیز هیچ گاه پر نخواهد شد. با اینکه اصفهان یکی از مهم ترین اقلیم های خاص تارنوازی و تارسازی در ایران بوده، اما شیوه های غالب نوازندگی در دهه های اخیر در اصفهان، فاصله بسیار زیادی با سنّت پویای تارنوازی این شهر دارد.»
این نوشتار، بخشی از گزارش پیش رو است که با اشاره به اینکه «در طول این سال ها، نوازندگان معدودی تحت تاثیر سبک و سیاق سنّت تارنوازی اصفهان و جلیل شهناز بوده اند»، بدین نکته نیز تاکید می شود که «نبودنِ استاد شهناز و ادامه پیدا نکردن سبک و فرم نوازندگی او، آواز اصیل ایرانی و جواب آواز شیرین و دقیق را کمرنگ و آسیب و ضربه ای به اجرای صحیح جواب آواز وارد کرده است.»
چندروزی می شود که به آخرین ماه از فصل بهار وارد شده ایم و بدون شک نمی توان این ماه را آغاز کرد و از زنده نام استاد جلیل شهناز یاد نکرد؛ شهنواز و نابغۀ تار که هم زاده و هم درگذشته به خرداد است…
جلیل شهناز، نمادی از یک موسیقی زنده و اصیل ایرانی با سبک و سیاق خاص خود بود که در آغازین دوران زندگیش به موسیقی علاقه مند شد و نواختن تار را نزد برادر خود حسین شهناز، شروع کرد و تا آنجا پیش رفت که به یکی از چهره های ماندگار موسیقی ایران تبدیل شد. زنده یاد جلیل شهناز که علاوه بر نواختن تار، با نواختن تنبک، سنتور، سه تار و ویولن نیز آشنایی داشت، در دوران زندگی خود، با هنرمندانی که هر یک وزنه ای سنگین و شگرف در تاریخ این هنر محسوب می شوند ازجمله پرویزیاحقی، همایون خرم، حسن کسایی، منصور صارمی، تاج اصفهانی، اکبر گلپایگانی، حسین خواجه امیری، محمدرضا شجریان و شهرام ناظری همکاری داشت.
در این باره مهرشاد متین فر، پژوهشگر حوزۀ موسیقی در خصوص اهمیت سبک و خاستگاه اصلی نوازندگی جلیل شهناز و صحیح ندانستن برخی از آن ها، با اشاره به نمونه ای از مغالطات پژوهشی و گفتاری پیرامون خاستگاه ها و ریشه های اصلی نوازندگی وی به غرب نیوز، گفت: استاد شهناز حاصل دو جریان مهم در تاریخ موسیقی معاصر بوده است؛ سرچشمه نخست و اصلی سبک نوازندگی او در زادگاهش(اصفهان) صورت گرفته و مبداء دوم نوازندگی او به مکتبی مربوط بوده که من نام آن را مکتب ابوالحسن صبا (همان نوازندگان برنامه گل ها) گذاشته ام.
او افزود: هرکدام از این دو تجلی گاه، اهمیت و نقش خاص خود را در نوازندگی استاد شهناز ایفا کرده و نفی هرکدام از این ریشه ها، ما را به بیراهه می کشاند. به عنوان نمونه در اکثر نوشته ها و پژوهش ها از ذکر اهمیت بنیادی تاثیرات موسیقی اصفهان در سبک جلیل شهناز غفلت و گفته شده که ایشان کاملاً تحت تاثیر نوازندگی «عبدالحسین شهنازی» یا «لطف الله مجد» در تهران بوده اند.
این پژوهشگر هنر و علوم انسانی با بیان اینکه ما از گذشته ها در اصفهان، یک سنّت پویای تارنوازی داشته ایم، ادامه داد: من نام این سنت را سنّت تارنوازی اصفهان گذاشته ام. هنرمندان این سنّت پویا، عمدتاً مرتبط با مطربان شریف و بسیاری از تارنوازانِ خوش نواز اصفهان بوده که ازجمله این نوازندگان می توان به «اکبر خان نوروزی»، «عبدالحسین برازنده»، «عباس سروری»، «حسین شهناز»، «علی شهناز» و «علی ساغری» اشاره کرد.
متین فر خاطرنشان کرد: استاد شهناز در یک خانواده هنری در اصفهان چشم به جهان گشود. پدر او شعبان خان یکی از نوازنده های توانمند تار، سنتور، تنبک و سه تار در اصفهان، عمویش غلامرضا خان سارنج، نوازنده کمانچه و برادرانش حسین و علی شهناز از نوازندگان زبردست تار اصفهان بوده اند که دو برادر و پدر و مادر او در تکیه میرفندرسکی اصفهان مدفون هستند.
مدیر سابق خانه موسیقی اصفهان با تاکید بر اینکه طبق تمام تحقیقات، گفته شده استاد شهناز از همان دوران نوجوانی به طور کامل به ردیف موسیقی ایرانی تسلط داشته و به خوبی ساز می نواخته است، بیان کرد: او در سال 1336 به تهران رفته و وارد برنامه گل ها می شود. ایشان در آن زمان 36 ساله و یک استاد تمام قد و صاحب سبک بوده و همین امر نیز سبب ورود زودهنگام او به رادیو شده است. ما می توانیم استاد شهناز را عصاره موسیقی و به ویژه سنّت پویای تارنوازی اصفهان بدانیم که در این میان، سبک و سیاق اکبر خان نوروزی (نوازنده تار)، از اهمیت بسزایی برخوردار است. هم چنین استاد حسن کسایی و برادر ایشان آقا رضا کسایی نیز نقل کرده اند که استاد شهناز تاثیرات بسیاری از اکبر خان نوروزی گرفته است.
متین فر با بیان این که استاد شهناز تا حدی تحت تاثیر مکتب صبا نیز بوده است، ادامه داد: با ظهور مدرنیته در ایران، «کلنل علی نقی وزیری» یک انقلاب بزرگی در موسیقی ایرانی صورت داده و در آن زمان به دلیل همگام بودن با دوران تجددگرایی در ایران، وزیری تا حد زیادی تحت تاثیر مولفه های موسیقی غربی بوده و مکتب ایجادشده توسط او نیز به لحاظ فرم و زیباشناسی، تحت تاثیر غرب است؛ ضمن اینکه ایشان به ردیف موسیقی ایرانی نیز تسلط و آگاهی خاصی داشتند. ما در دوره پهلوی اول، شاهد ظهور تجددگرایی در تمام عرصه ها بوده که در این میان تقابل سنت گرایان با مدرنیسم ایرانی شکل گرفته و به موازات آن در هنر موسیقی ایرانی نیز شاهد این تحولات و تقابل این دو جریان با یکدیگر هستیم.
او اضافه کرد: من در پژوهش های خود، این جریان سنت گرایی را، مکتب خاندان فراهانی «نام نهاده ام؛ به این دلیل که آقا علی اکبر فراهانی و به ویژه فرزندانش (میرزا عبدالله و آقا حسینقلی از پایه گذاران امروزی ردیف) از جمله مهم ترین سنت گراها هستند. لازم به ذکر است که موشکافی جریان سنت گرایی در موسیقی ایرانی، بسیار پیچیده بوده و ما در همین جریان سنت گرایی، شاهد دو جریان سنت گرایی پویا و سنت گرایی ایستا هستیم. همچنین از تقابل این دو جریان در آن دوره خاص تاریخی، یک مکتب سوم و بینابینی، تحت عنوان مکتب ابوالحسن صبا» شکل گرفته که البته در اینجا منظور ما از مکتب صبا، ویولن و سه تار زدن استاد صبا نیست؛ بلکه آنچه در مفهوم مکتب اهمیت دارد، اندیشه و تفکر واحد بنیان گذاران آن است.
این پژوهشگر حوزۀ موسیقی ادامه داد: نمود این مکتب در برنامه گل های رادیو بوده و تقریباً می توان گفت اکثریت نوازنده های برنامه گل ها، تحت تاثیر مکتب صبا بوده اند. این مکتب به نوعی رمانتیسیسم ایرانی بوده است؛ به این صورت که یک سری مولفه ها را از مکتب وزیری و یک سری پارامترهای دیگر را نیز از موسیقی ردیف دستگاهی دریافت کرده ولی به طورکلی روح ایرانی در مکتب صبا، غلبه بیشتری دارد. این مکتب سرشار از فردیت، احساس، عاطفه، فانتزی، فضاسازی و فضاهای خیال انگیز (شبیه مکتب رمانتیک) است. هرچند خاستگاه اصلی سبک و سیاق نوازندگی استاد شهناز، با سنّت پویای موسیقی اصفهان درهم آمیخته ولی بااین وجود از زیبایی شناسی مکتب صبا نیز تاثیرات بسزایی پذیرفته است.
متین فر در ادامه بیان کرد: به هر جهت باید به خاطر داشت که بخش زیادی از عمر استاد شهناز در تهران، در ارتباط و همزیستی با هنرمندان برنامه گل ها بوده است؛ به طورکلی می توان گفت سبک نوازندگی استاد شهناز در کنار دوست و یار دیرینه اش، «استاد حسن کسایی»، از متعالی ترین و غنی ترین سبک های هنر معاصر ایرانی است.
او اضافه کرد: لازم به ذکر است ساز استاد شهناز به لحاظ جمله بندی و نغمه پردازی ممتاز و بی بدیل بوده و در کنار آن عوامل دیگری همچون قدرت بداهه نوازی، سونوریته (صدادهی) بسیار مطلوب، تاثیرات شگرف از گوشه های ردیف، قدرت بالای قطعات ضربی و جواب آوازهای بسیار درخشان از دیگر عناصر شاخص تارنوازی ایشان است. قدرت نغمه پردازی ایشان در آواز به گونه ای است که استاد «محمدرضا شجریان» و دیگر استادان، جواب آوازهای او را تکامل یافته ترین جواب آوازها در موسیقی ایرانی می دانند. شاید قدرت بالای جلیل شهناز در ادای جملات آوازی در کنار استاد حسن کسایی به این واقعیت تاریخی، اقلیمی و فرهنگی مرتبط باشد که موسیقی شهر اصفهان بسیار درهم آمیخته با کلام و آواز بوده و اگر اصفهان را آواز-شهر بنامیم، چنین لقبی شایسته آن است.
این پژوهشگر حوزۀ موسیقی سپس افزود: جای خالی استاد شهناز نه تنها در اصفهان بلکه در کل ایران نیز هیچ گاه پر نخواهد شد. بااینکه اصفهان یکی از مهم ترین اقلیم های خاص تارنوازی و تارسازی در ایران بوده اما شیوه های غالب نوازندگی 50-40 سال اخیر در اصفهان، فاصله بسیار زیادی با سنّت پویای تارنوازی این شهر دارد. در طول این سال ها، نوازندگان معدودی تحت تاثیر سبک و سیاق سنّت تارنوازی اصفهان و جلیل شهناز بوده اند. در میان این نوازندگان از نسل متقدم می توان به استادان «سعید مزدک» و «همایون یزدانی» و در نسل متاخر نیز به نوازندگی «علی رحیمیان»، «پیمان زرگرباشی» و «علی نعمت اللهی» اشاره کرد.
فقدان جلیل شهناز، ضربه ای به اجرای صحیح جواب آواز
همچنین مهران اعظمی کیا، مدرس و نوازنده تار ضمن اشاره به ویژگی های برجستۀ زنده یاد استاد جلیل شهناز بیان کرد: من باسابقۀ حدود 35 سال نوازندگی ساز تار، از علاقه مندان و دانش آموختگان مکتب استاد شهناز هستم . اصولاً در مکاتب تارنوازی از گذشته تا به امروز دیدگاه هایی برای اجرا مطرح بوده که یک دیدگاه، نگاه محتوایی بر اساس ردیف سازی و نگاه دیگر، اجرای مبتنی بر گوشه های تشکیل دهندۀ ردیف و دیگری نیز اجرای تکنیکی و زیبا نوازی بر تکنیک های سازی بر اساس حال لحظه ایِ نوازنده است که با حضور استاد جلیل شهناز نگاه جدیدی به وجود آمد.
او در ادامه بابیان اینکه فقدان استاد جلیل شهناز و ادامه پیدا نکردنِ سبک و فرم نوازندگی او، آواز اصیل ایرانی و جواب آواز شیرین و دقیق را کمرنگ و آسیب و ضربه ای به اجرای صحیح جواب آواز وارد کرده است، افزود: علاوه بر فاکتورهای قبلیِ موجود در نوازندگی مبتنی بر ملودی های آوازی و جواب آواز است که استفاده و گسترش مطالب خواننده ها و نوازنده های مکتب اصفهان، مانند بزرگان این مکتب استاد تاج اصفهانی و استاد حسن کسایی اضافه شده است.
اعظمی کیا با اشاره به اینکه مکتب اصفهان، مکانی است که استاد شهناز در آن بالندگی و رشد کرده اند، تاکید کرد: این مکتب، درون مایه آوازی و پایۀ مبتنی بر شعر دارد. بدیهی است رمز و راز و خصوصیتی در تارنوازی استاد شهناز وجود داشت که در ساز نوازنده های قبلی نبوده است. همچنین نگاه نوازندگی جدیدی نیز در اجراهای خود با شیرینی ملودی خاص، تکنیک های ناب و توجه به ردیف داشته اند.
او بابیان اینکه فرازوفرود و انتخاب جملات و داینامیک سازی که استاد جلیل شهناز در ساز خود داشتند، مانند خواننده ای در حین آواز و ادای کلام است، افزود: استاد محمدرضا شجریان در تایید این مطلب، ملودی های آوازی خود را برگرفته از ساز استاد شهناز می داند و نشان می دهد که در شکل گیری شخصیت سازی و آوازی نوازنده های نسل بعد استاد شهناز نقش بسزایی داشته است.
این مدرس و نوازندۀ چیره دست سه ساز تار، سه تار و عود در پایان یادآور شد: نبودنِ استاد شهناز و ادامه پیدا نکردن سبک و فرم نوازندگی او، آواز اصیل ایرانی و جواب آواز شیرین و دقیق را کمرنگ و آسیب و ضربه ای به اجرای صحیح جواب آواز وارد کرده است.
پایان خبر غرب نیوز
آیا شما به دنبال کسب اطلاعات بیشتر در مورد "یادنامه ای برای شهنواز تار – غرب نیوز" هستید؟ با کلیک بر روی فرهنگ و هنر، ممکن است در این موضوع، مطالب مرتبط دیگری هم وجود داشته باشد. برای کشف آن ها، به دنبال دسته بندی های مرتبط بگردید. همچنین، ممکن است در این دسته بندی، سریال ها، فیلم ها، کتاب ها و مقالات مفیدی نیز برای شما قرار داشته باشند. بنابراین، همین حالا برای کشف دنیای جذاب و گسترده ی محتواهای مرتبط با "یادنامه ای برای شهنواز تار – غرب نیوز"، کلیک کنید.