مشتکی عنهم یعنی چی

مشتکی عنهم به معنای کسانی که از آنها شکایت شده است و به فرد یا افرادی اشاره دارد که مورد اتهام یا شکایت واقع شده اند و در مراحل ابتدایی یک پرونده قضایی، پیش از اثبات هر جرمی، طرف مقابل شاکی قرار می گیرند. این اصطلاح یک واژه حقوقی رایج و رسمی در نظام قضایی ایران است.

در دنیای امروز، آشنایی با اصطلاحات حقوقی برای هر شهروندی ضروری است. چه برای دفاع از حقوق خود و چه برای درک فرآیندهای قانونی، دانستن معنای دقیق واژه ها می تواند تفاوت بزرگی در مسیر پرونده های قضایی ایجاد کند. یکی از این واژه های کلیدی، مشتکی عنهم است که در بسیاری از شکوائیه ها و برگه های قضایی به چشم می خورد و ابهامات زیادی را برای عموم مردم به وجود می آورد. هدف این مقاله، ارائه یک توضیح جامع، کاربردی و دقیق از این اصطلاح و پاسخ به تمامی ابهامات پیرامون آن است تا آگاهی حقوقی مخاطبان را افزایش دهد.

مشتکی عنهم یعنی چه؟ تعریف جامع و ساده

برای درک مفهوم مشتکی عنهم، ابتدا باید به ریشه لغوی و جایگاه حقوقی آن در نظام قضایی ایران بپردازیم. این اصطلاح در واقع جمع واژه مشتکی عنه است و به معنای فرد یا افرادی که از ایشان شکایت شده است به کار می رود.

تعریف لغوی و حقوقی مشتکی عنه

واژه مشتکی عنه از سه بخش تشکیل شده است: مشتکی به معنای کسی که از او شکایت شده، و عنه به معنای از او. بنابراین، مشتکی عنه به صورت تحت اللفظی یعنی کسی که از او شکایت شده است. این واژه در زبان فارسی حقوقی رواج یافته و در نظام قضایی ایران، به طور خاص در دعاوی کیفری، برای اشاره به طرف مقابل شاکی مورد استفاده قرار می گیرد.

از نظر حقوقی، مشتکی عنه به شخصی اطلاق می شود که شاکی، ادعای وقوع جرمی از سوی او را مطرح کرده است. این فرد هنوز متهم به معنای حقوقی نیست و تنها مورد شکایت قرار گرفته است. مراحل بعدی تحقیقات است که وضعیت او را از مشتکی عنه به متهم یا حتی تبرئه شده تغییر خواهد داد. اهمیت این تمایز در این است که تا زمانی که دلایل کافی برای انتساب جرم وجود نداشته باشد، فرد تنها مورد شکایت است و نه متهم.

اصطلاح مشتکی عنه در نظام حقوقی ایران

نکته ای که باید به آن توجه داشت، این است که اصطلاح مشتکی عنه و اشکال جمع آن (مشتکی عنهما و مشتکی عنهم) یک واژه کاملاً رایج و رسمی در محاکم قضایی ایران است. این در حالی است که در برخی کشورهای عرب زبان، این اصطلاح کاربردی ندارد و به جای آن، واژه هایی نظیر المتَّهمون یا المشکوّ منهم به کار می رود. این تفاوت نشان دهنده آن است که اصطلاح مشتکی عنه در ادبیات حقوقی ایران جایگاه ویژه ای پیدا کرده و به یک بخش جدایی ناپذیر از فرآیند رسیدگی به شکایات، به ویژه در مراحل ابتدایی، تبدیل شده است.

کشف ابعاد مختلف مشتکی عنه: مفرد، مثنی و جمع

واژه مشتکی عنه بر اساس تعداد افرادی که از آن ها شکایت شده است، تغییر شکل می دهد. درک این تغییرات برای فهم دقیق برگه های قضایی و پیگیری پرونده ها اهمیت دارد.

مشتکی عنه (مفرد)

زمانی که تنها یک نفر مورد شکایت قرار گرفته باشد، از اصطلاح مشتکی عنه استفاده می شود. این رایج ترین شکل کاربرد این واژه است و در بسیاری از شکوائیه های انفرادی دیده می شود. برای مثال، اگر فردی از همسایه خود به دلیل ایجاد مزاحمت شکایت کند، همسایه به عنوان مشتکی عنه در پرونده شناخته می شود.

مشتکی عنهما (مثنی)

هرگاه دو نفر به طور همزمان یا مشترکاً مورد شکایت قرار بگیرند، از واژه مشتکی عنهما استفاده می شود. نکته مهم در اینجا این است که عنهما یک نشانه مثنی (دو نفر) است و هیچ ارتباطی به جنسیت افراد ندارد. یعنی چه دو مرد، چه دو زن، و چه یک مرد و یک زن مورد شکایت باشند، اصطلاح مشتکی عنهما به کار می رود. به عنوان نمونه، اگر دو شریک کاری به دلیل کلاهبرداری مورد شکایت قرار گیرند، در پرونده به عنوان مشتکی عنهما ذکر می شوند.

مشتکی عنهم (جمع)

هنگامی که سه نفر یا بیشتر مورد شکایت واقع شده اند، از اصطلاح مشتکی عنهم استفاده می شود. این حالت برای پرونده هایی که چندین نفر در ارتکاب جرم دخیل بوده اند یا از آن ها به طور مشترک شکایت شده است، کاربرد دارد. تمرکز اصلی این مقاله نیز بر روی همین شکل جمع است که نشان دهنده جمعیتی از افراد است که مورد اتهام قرار گرفته اند. برای مثال، در یک پرونده شکایت از چند نفر به اتهام تخریب اموال عمومی، تمامی این افراد به عنوان مشتکی عنهم شناخته خواهند شد.

تفاوت های کلیدی: مشتکی عنه و اصطلاحات مشابه

در ادبیات حقوقی ایران، واژه های متعددی وجود دارند که ممکن است در نگاه اول شبیه به هم به نظر برسند، اما در واقع تفاوت های مهم و اساسی در معنا و زمان کاربرد دارند. تمایز میان مشتکی عنه و اصطلاحات دیگر مانند متهم یا خوانده برای درک صحیح فرآیند قضایی حیاتی است.

مشتکی عنه در مقابل متهم

این دو اصطلاح بیشترین شباهت ظاهری را دارند، اما تفاوت ماهیتی و زمانی آنها بسیار مهم است.

مشتکی عنه: این عنوان در ابتدایی ترین مراحل یک پرونده کیفری، یعنی زمانی که شاکی برای اولین بار اقدام به طرح شکایت می کند و هنوز هیچ تحقیق جدی یا جمع آوری دلیلی صورت نگرفته، به فرد مورد شکایت اطلاق می شود. در این مرحله، صرفاً ادعای جرمی علیه فرد مطرح شده است و هیچ گونه اتهام رسمی به وی وارد نشده است. فرض برائت فرد در این مرحله به قوت خود باقی است و هنوز هیچ دلیلی برای اثبات جرم وجود ندارد.

متهم: زمانی که تحقیقات مقدماتی توسط بازپرس یا دادیار آغاز می شود و دلایل و قرائن کافی برای انتساب جرم به فرد کشف می گردد، وضعیت حقوقی مشتکی عنه تغییر کرده و به متهم تبدیل می شود. این تغییر وضعیت معمولاً با صدور قرارهای قضایی مانند قرار تأمین کیفری (مانند کفالت، وثیقه یا بازداشت موقت) یا قرار جلب به دادرسی همراه است. در این مرحله، دیگر صرفاً یک ادعا مطرح نیست، بلکه دلایل و شواهدی وجود دارد که ارتکاب جرم را محتمل می سازد و فرد باید از خود دفاع کند.

به عبارت دیگر، هر متهمی زمانی مشتکی عنه بوده است، اما هر مشتکی عنه لزوماً به متهم تبدیل نمی شود. بسیاری از شکایات در مراحل اولیه تحقیقات رد می شوند و فرد مشتکی عنه تبرئه می گردد بدون اینکه هرگز عنوان متهم به او اطلاق شود.

تفاوت اساسی میان مشتکی عنه و متهم در مرحله و میزان دلایل انتساب جرم است. مشتکی عنه صرفاً مورد شکایت است، در حالی که متهم کسی است که دلایل کافی برای انتساب جرم علیه او وجود دارد.

مشتکی عنه در مقابل خوانده یا مدعی علیه

این تمایز به نوع دعوایی که مطرح می شود بازمی گردد:

مشتکی عنه: این اصطلاح عمدتاً در امور کیفری و دعاوی جزایی کاربرد دارد. زمانی که فردی شکایتی را در مراجع قضایی (مانند دادسرا یا کلانتری) علیه شخص یا اشخاصی مطرح می کند و ادعای وقوع جرمی را دارد، طرف مقابل به عنوان مشتکی عنه شناخته می شود. سند اولیه در این موارد شکوائیه است.

خوانده یا مدعی علیه: این اصطلاحات به طور خاص در امور حقوقی و دعاوی مدنی استفاده می شوند. زمانی که فردی برای مطالبه حق خود یا حل و فصل یک اختلاف مالی، ملکی یا خانوادگی، دادخواستی را به دادگاه تقدیم می کند، طرف مقابل او خوانده یا مدعی علیه نامیده می شود. در این دعاوی، بحث جرم و مجازات مطرح نیست، بلکه رسیدگی به حقوق و تعهدات مدنی افراد مد نظر است.

اگرچه زمینه اصلی کاربرد این اصطلاحات متفاوت است، اما در برخی موارد همپوشانی هایی نیز ممکن است وجود داشته باشد. برای مثال، در دعاوی که هم جنبه حقوقی و هم جنبه کیفری دارند (مانند کلاهبرداری که هم جرم است و هم منجر به مطالبه خسارت مالی می شود)، ممکن است یک فرد هم مشتکی عنه و هم خوانده یک پرونده در مراجع مختلف باشد. اما به طور کلی، مشتکی عنه را با امور کیفری و خوانده/مدعی علیه را با امور حقوقی مرتبط می دانند.

چرا متشاکی اشتباه است؟

بسیاری از افراد به اشتباه از واژه متشاکی برای اشاره به کسی که از او شکایت شده است، استفاده می کنند. این اشتباه ریشه در عدم آشنایی با ادبیات حقوقی و قواعد زبان عربی دارد که بسیاری از اصطلاحات حقوقی ما از آن مشتق شده اند.

واژه صحیح و رسمی در ادبیات حقوقی ایران، همان مشتکی عنه است. واژه متشاکی در هیچ یک از متون قانونی، آیین نامه ها یا رویه های قضایی رسمی به کار نرفته و از نظر دستوری نیز ساختار درستی ندارد. مشتکی اسم مفعول از ریشه شکایت است و به معنای کسی که مورد شکایت قرار گرفته می باشد، اما نیاز به یک حرف اضافه (عنه) دارد تا مفهوم کامل مورد شکایت قرار گرفته از او را برساند. بنابراین، باید تأکید کرد که استفاده از مشتکی عنه صحیح است و متشاکی یک اصطلاح غلط و عامیانه است که نباید در متون حقوقی یا رسمی به کار رود.

نقش و جایگاه مشتکی عنهم در فرایند قضایی

درک نقش مشتکی عنهم در مراحل مختلف یک پرونده قضایی، هم برای خود فرد و هم برای شاکی ضروری است تا انتظارات و اقدامات درستی صورت گیرد. این نقش از لحظه طرح شکایت آغاز می شود و تا مراحل تحقیقات مقدماتی ادامه می یابد.

از طرح شکایت تا تحقیقات مقدماتی

فرایند تبدیل یک فرد عادی به مشتکی عنه با طرح یک شکوائیه آغاز می شود. این مراحل به شرح زیر است:

1. طرح شکایت: هرگاه فردی (شاکی) اعتقاد داشته باشد که جرمی از سوی شخص یا اشخاصی (مشتکی عنهم) رخ داده است، می تواند با تنظیم شکوائیه و ارائه آن به دادسرا، کلانتری یا مراجع قضایی مربوطه، اقدام به طرح شکایت کند. در این مرحله، نام فرد یا افراد مورد اتهام، به عنوان مشتکی عنه یا مشتکی عنهم ثبت می شود.
2. ارجاع به دادسرا/پلیس: پس از ثبت شکایت، پرونده به دادسرا ارجاع می شود. دادسرا، که وظیفه کشف جرم و تعقیب متهم را بر عهده دارد، می تواند تحقیقات اولیه را خود آغاز کند یا دستور انجام تحقیقات را به ضابطین قضایی (مانند پلیس آگاهی) صادر کند.
3. احضار یا جلب: در این مرحله، برای رسیدگی به شکایت و اخذ توضیحات، مشتکی عنه احضار می شود. احضاریه سندی رسمی است که از طریق سامانه های قضایی یا مأموران ابلاغ به آدرس فرد ارسال می گردد. در صورت عدم حضور بدون عذر موجه در موعد مقرر، امکان جلب او وجود دارد. در برخی موارد خاص و با تشخیص مقام قضایی، ممکن است از همان ابتدا دستور جلب صادر شود.
4. تحقیقات مقدماتی: پس از حضور مشتکی عنه در دادسرا، بازپرس یا دادیار شروع به تحقیق می کند. این تحقیقات شامل اخذ اظهارات از شاکی، مشتکی عنه، شهود احتمالی و جمع آوری دلایل و مستندات دیگر است. هدف از این مرحله، بررسی صحت و سقم ادعاهای شاکی و کشف حقیقت است.

تا پایان تحقیقات مقدماتی و پیش از صدور قرار جلب به دادرسی یا کیفرخواست، فرد همچنان مشتکی عنه محسوب می شود. این دوره زمانی حیاتی است که حقوق دفاعی فرد باید به طور کامل رعایت شود.

حقوق و تکالیف مشتکی عنه

حتی در مرحله مشتکی عنه بودن، افراد دارای حقوقی هستند که باید توسط مراجع قضایی رعایت شود، و در مقابل، تکالیفی نیز بر عهده دارند:

حقوق مشتکی عنه:

• حق دفاع و ارائه توضیحات: مشتکی عنه حق دارد در جلسات بازپرسی و تحقیقات، دفاعیات خود را مطرح کرده و توضیحات لازم را ارائه دهد. این توضیحات می تواند شامل بیان واقعیت، ارائه مستندات، معرفی شهود و هرگونه دفاعی باشد که به تبرئه او کمک می کند.
• حق داشتن وکیل و مشاوره حقوقی: یکی از مهم ترین حقوق هر فردی در مراحل قضایی، حق انتخاب وکیل و بهره مندی از مشاوره حقوقی است. مشتکی عنه می تواند از همان ابتدا یک وکیل دادگستری برای دفاع از خود انتخاب کند. وکیل حق حضور در تمام مراحل تحقیقات و دفاع از موکل خود را دارد.
• حق عدم حضور در صورت عدم ابلاغ صحیح: اگر احضاریه به صورت قانونی و صحیح به مشتکی عنه ابلاغ نشده باشد، او تکلیف قانونی برای حضور در مرجع قضایی را ندارد و عدم حضور وی به عنوان عدم تمکین تلقی نمی شود.
• حق اطلاع از دلایل اتهام: مشتکی عنه حق دارد از ماهیت شکایتی که علیه او مطرح شده و دلایل احتمالی آن مطلع شود تا بتواند دفاع مؤثری داشته باشد.

تکالیف مشتکی عنه:

• تکلیف حضور در جلسات بازپرسی و پاسخگویی: در صورت ابلاغ صحیح احضاریه، مشتکی عنه مکلف به حضور در موعد مقرر و پاسخگویی به سوالات مقام قضایی است. عدم حضور بدون عذر موجه می تواند منجر به صدور دستور جلب شود.
• تکالیف قانونی در صورت صدور قرار تأمین: اگر در طول تحقیقات مقدماتی، دلایل کافی برای انتساب جرم کشف شود و مقام قضایی قرار تأمین کیفری (مانند کفالت، وثیقه یا بازداشت موقت) صادر کند، مشتکی عنه مکلف است به تعهدات قانونی مربوط به آن قرار عمل کند.
• رعایت احترام به مرجع قضایی: مشتکی عنه مکلف است در طول فرایند تحقیقات و در جلسات دادسرا، احترام لازم را به مقام قضایی و روند رسیدگی رعایت کند.

رعایت این حقوق و تکالیف هم برای مشتکی عنه و هم برای مقامات قضایی حائز اهمیت است تا عدالت به بهترین نحو برقرار شود و حقوق هیچ یک از طرفین تضییع نگردد. مشاوره با یک وکیل متخصص در تمامی این مراحل می تواند راهگشا باشد.

نتیجه گیری

اصطلاح مشتکی عنهم یکی از واژه های بنیادی در نظام حقوقی ایران است که به فرد یا افرادی اشاره دارد که مورد شکایت واقع شده اند و در مراحل ابتدایی یک پرونده کیفری قرار دارند. این مقاله به تفصیل به تعریف لغوی و حقوقی مشتکی عنه، تفاوت آن در حالات مفرد (مشتکی عنه)، مثنی (مشتکی عنهما) و جمع (مشتکی عنهم) پرداخت و بر این نکته تأکید کرد که این اصطلاح یک واژه کاملاً ایرانی بوده و با واژه هایی مانند متهم و خوانده تفاوت های اساسی در زمان کاربرد و ماهیت پرونده دارد.

همچنین، روشن شد که متشاکی یک اصطلاح اشتباه و رایج است و نباید به جای مشتکی عنه به کار رود. درک نقش و جایگاه مشتکی عنهم در فرایند قضایی، از طرح شکایت تا تحقیقات مقدماتی، و آگاهی از حقوق و تکالیف قانونی آن ها، برای هر شهروندی حیاتی است.

آشنایی با این اصطلاحات و تفکیک دقیق آن ها، نه تنها به درک بهتر فرآیندهای قضایی کمک می کند، بلکه می تواند افراد را در مواجهه با چالش های حقوقی توانمندتر سازد. همواره توصیه می شود در صورت درگیری در پرونده های قضایی، چه به عنوان شاکی و چه به عنوان مشتکی عنه، حتماً از مشاوره وکلای متخصص بهره مند شوید تا حقوق شما به بهترین شکل ممکن حفظ شود.