خلاصه کتاب سخن گفتن درباره خدایی متشخص: رساله ای درباره الهیات فلسفی ( نویسنده ونسان برومر )

کتاب «سخن گفتن درباره خدایی متشخص» اثر ونسان برومر، به طور عمیق به بررسی چگونگی سخن گفتن معنادار درباره خدا به عنوان موجودی متشخص می پردازد و پیوند ناگسستنی میان فلسفه و الهیات را تحلیل می کند. این اثر راهنمایی ارزشمند برای درک پیچیدگی های الهیات فلسفی است.

ونسان برومر در این رساله، با رویکردی روشمند، نه تنها به تبیین مفاهیم بنیادین الهیاتی می پردازد، بلکه نقش حیاتی تحلیل فلسفی را در روشن سازی و حل مسائل مفهومی مرتبط با باورهای دینی برجسته می سازد. او معتقد است که الهیات نظام مند بدون بهره گیری از ابزارهای فلسفی نمی تواند به عمق مسائل بنیادی دین بپردازد. این کتاب با هدف ایجاد درکی جامع از استدلال های اصلی برومر، ساختار فکری او و چالش هایی که در مواجهه با ماهیت خدا و رابطه انسان با او مطرح می کند، نگاشته شده است. مخاطبان این اثر، از دانشجویان و پژوهشگران فلسفه و الهیات گرفته تا علاقه مندان به فلسفه دین، می توانند با مطالعه این خلاصه، به درکی عمیق از دیدگاه های برومر در زمینه صفات الهی، مسئله شر و جایگاه خدای متشخص دست یابند و برای مطالعه کامل کتاب اصلی آماده شوند.

سفری به ژرفای خدای متشخص برومر: مقدمه ای بر الهیات فلسفی

کتاب «سخن گفتن درباره خدایی متشخص: رساله ای درباره الهیات فلسفی» نوشته ونسان برومر، یکی از آثار مهم و تأثیرگذار در حوزه فلسفه دین و الهیات معاصر به شمار می رود. این کتاب با رویکردی نوآورانه، به بررسی این پرسش اساسی می پردازد که چگونه می توانیم به صورت معنادار و منسجم درباره خدا به عنوان یک موجود متشخص (Personal God) سخن بگوییم. برومر در این اثر، به وضوح نشان می دهد که الهیات نظام مند، بدون ارتباط و تعامل عمیق با فلسفه، قادر به پاسخگویی به بسیاری از چالش های مفهومی و کلامی نخواهد بود.

هدف اصلی برومر در این رساله، صرفاً توصیف مفاهیم دینی نیست، بلکه او به دنبال تحلیل فلسفی دقیق از مفاهیم الهیاتی است تا بتواند موانع و ابهامات موجود در درک «خدای متشخص» را برطرف کند. او بر این باور است که فهم ما از خدا به عنوان موجودی که می توان با او رابطه ای شخصی برقرار کرد، نیازمند ابزارهای تحلیلی فلسفه است. اهمیت این کتاب نه تنها در ارائه یک چارچوب فکری منسجم برای الهیات فلسفی است، بلکه در نحوه مواجهه آن با مسائلی چون ماهیت صفات الهی، مسئله شر، و رابطه میان اراده الهی و آزادی انسان نیز خود را نشان می دهد.

این خلاصه جامع، قصد دارد تا جوهره فلسفی و الهیاتی کتاب ونسان برومر را به زبانی قابل فهم و ساختارمند ارائه دهد. ما به بررسی دقیق استدلال های او در مورد ارتباط فلسفه و الهیات، چالش های زبانی در توصیف خدا، مسائل مربوط به لطف الهی و آزادی انسان، مفهوم تقدس الهی و مسئله شر، و در نهایت، ناکارآمدی نظریات عدل الهی سنتی در تسلی بخشی می پردازیم. امید است این تحلیل، راهنمایی جامع برای درک مفاهیم کلیدی این اثر ارزشمند باشد و دیدگاه های خوانندگان را در مواجهه با پرسش های بنیادی در مورد خدا و دین غنی تر سازد.

ونسان برومر: فیلسوفی در جستجوی درک الهی

ونسان برومر (Vincent Brummer)، از چهره های برجسته و تأثیرگذار در عرصه فلسفه دین معاصر است. او با تالیفات و دیدگاه های منحصر به فرد خود، مسیری جدید در پیوند میان الهیات و فلسفه گشوده است. برومر، که سالیان متمادی در دانشگاه اوترخت هلند به تدریس و پژوهش اشتغال داشته، با تمرکز بر تحلیل مفهومی و زبانی، تلاش کرده تا ابهامات و سوءتفاهم های رایج در بحث های دینی را روشن سازد. آثار او، از جمله «سخن گفتن درباره خدایی متشخص»، نه تنها به مباحث آکادمیک فلسفه دین عمق بخشیده، بلکه به خوانندگان عام نیز کمک کرده تا با دیدگاه های پیچیده الهیاتی به شکلی قابل فهم تر مواجه شوند.

رویکرد برومر در الهیات فلسفی، از سایر فیلسوفان دین متمایز است. او به جای آنکه صرفاً به اثبات وجود خدا یا رد آن بپردازد، تمرکز خود را بر چگونگی سخن گفتن درباره خدا و معناداری این گفتار قرار می دهد. او با این باور که مفاهیم دینی، به ویژه مفهوم خدای متشخص، باید از منظر فلسفی مورد کاوش قرار گیرند تا اعتبار و انسجام خود را حفظ کنند، گام برمی دارد. برومر به جای رویکردهای سنتی که گاهی فلسفه را رقیب یا خدمتگزار الهیات می دانند، به یک رابطه دیالکتیکی و متقابل میان این دو رشته اعتقاد دارد. در نگاه او، فلسفه ابزاری تحلیلی است که به الهیات کمک می کند تا مفاهیم خود را واضح و بدون ابهام بیان کند، و الهیات نیز بستری برای طرح پرسش های عمیق فلسفی درباره واقعیت و معنای زندگی فراهم می آورد. این رویکرد، هسته اصلی اندیشه برومر را تشکیل می دهد و در سراسر کتاب «سخن گفتن درباره خدایی متشخص» نیز منعکس شده است.

بخش اول: مبانی و روش شناسی در اندیشه برومر (فصول ۱ و ۲)

در دو فصل ابتدایی کتاب، ونسان برومر به تبیین مبانی روش شناختی رویکرد خود در الهیات فلسفی می پردازد. او در این بخش، بر ضرورت پیوند میان فلسفه و الهیات تأکید می کند و چالش های زبانی در توصیف خدا را مورد بررسی قرار می دهد. این فصل ها پایه ای برای درک استدلال های بعدی او در مواجهه با مفاهیم پیچیده تر الهیاتی فراهم می آورند.

پیوند ناگسستنی: فلسفه و الهیات در نگاه ونسان برومر

برومر در این بخش، به طور قاطعانه بر ارتباط متقابل و ضروری فلسفه و الهیات پافشاری می کند. او بر خلاف برخی دیدگاه ها که این دو رشته را از یکدیگر جدا می دانند، استدلال می کند که الهیات نظام مند بدون بهره گیری از ابزارهای تحلیلی فلسفه، نمی تواند به طور کامل به مسائل خود بپردازد. فلسفه در نگاه او، نه صرفاً یک خدمتگزار برای الهیات، بلکه یک شریک اساسی در روشن سازی مفاهیم و تحلیل استدلال های دینی است.

نقش فلسفه در الهیات، از دیدگاه برومر، در چند بعد کلیدی قابل بررسی است:

1. تحلیل مفهومی: فلسفه به الهیات کمک می کند تا مفاهیم خود، مانند خدا، لطف، گناه، و رستگاری را به دقت تعریف و ابهامات معنایی آن ها را برطرف سازد. این تحلیل دقیق، جلوی سوءتفاهم ها و تعبیرات نادرست را می گیرد.
2. بررسی انسجام: فلسفه می تواند به الهیات یاری رساند تا از انسجام درونی آموزه ها و باورهای خود اطمینان حاصل کند. آیا آموزه های مختلف دینی با یکدیگر در تضاد نیستند؟ آیا استدلال های الهیاتی از منطق و ساختار محکمی برخوردارند؟ این ها سوالاتی هستند که فلسفه به پاسخگویی به آن ها کمک می کند.
3. روشن سازی پیش فرض ها: هر الهیاتی بر پایه پیش فرض های خاصی بنا شده است. فلسفه این توانایی را دارد که این پیش فرض ها را شناسایی، آشکار و نقد کند، و بدین ترتیب، بنیان های فکری الهیات را مستحکم تر سازد.

برومر معتقد است که الهیات اگر بخواهد مدعی حقیقت و معناداری باشد، نمی تواند از مواجهه با پرسش های فلسفی بگریزد. این پیوند، نه تنها الهیات را از خطر افتادن به وادی ابهام و تناقض نجات می دهد، بلکه به آن عمق و اعتبار فکری می بخشد و به آن اجازه می دهد تا در گفت وگو با دنیای مدرن، جایگاه خود را تثبیت کند.

چالش زبان: آیا می توانیم دربارۀ خدا به درستی سخن بگوییم؟

یکی از مهم ترین چالش ها در الهیات فلسفی، مسئله زبان دینی و محدودیت های آن در توصیف خدا است. برومر به دقت این موضوع را بررسی می کند و نشان می دهد که چگونه زبان معمولی ما، که برای توصیف اشیاء و تجربیات دنیوی ساخته شده، در مواجهه با واقعیت بی نهایت و متعالی خدا با محدودیت هایی جدی روبرو می شود. او رویکردهای مختلف را در این زمینه تحلیل می کند:

• تمثیل: برخی متفکران معتقدند که می توانیم با استفاده از تمثیل (Analogy) درباره خدا سخن بگوییم. یعنی صفاتی که به انسان یا جهان نسبت می دهیم (مانند علم، قدرت، خیر) را به صورت تمثیلی به خدا نسبت دهیم. برومر به بررسی انواع تمثیل، از جمله تمثیل اسناد و تناسب، می پردازد و محدودیت های هر یک را برجسته می سازد. او تأکید می کند که تمثیل باید با دقت به کار رود و به ندانم گرایی مطلق درباره خدا منجر نشود.
• استعاره: استعاره (Metaphor) نیز ابزاری دیگر برای سخن گفتن درباره خداست. برومر معنای استعاره در زبان دینی را تحلیل می کند و نشان می دهد که چگونه استعاره ها می توانند به ما در درک جوانب خاصی از خدا کمک کنند، اما در عین حال، ممکن است منجر به سوءتفاهم شوند اگر به صورت تحت اللفظی گرفته شوند.
• الگوهای مفهومی: برومر رویکردی را تحت عنوان الگوهای مفهومی (Conceptual Models) مطرح می کند. این الگوها، شبکه ای از مفاهیم هستند که به ما کمک می کنند تا درباره خدا به صورت منسجم فکر کنیم و سخن بگوییم. او به ارتباط میان استعاره ها و این الگوها می پردازد و تأکید می کند که الگوهای مفهومی باید انعطاف پذیر باشند و بتوانند با تجربیات و تفاسیر جدید سازگار شوند.

در نهایت، برومر مفهوم الهیات محدود اما کافی (Limited but Sufficient Theology) را معرفی می کند. این مفهوم بیانگر آن است که اگرچه زبان ما در توصیف کامل و جامع خدا دارای محدودیت هایی است، اما همین زبان محدود، برای برقراری رابطه شخصی با خدا و درک حقایق اساسی ایمان، کافی و معنادار است. این دیدگاه به ما اجازه می دهد تا از تلاش های بی ثمر برای توصیف کامل امر متعالی دست برداریم و در عین حال، به غنای تجربه دینی خود وفادار بمانیم.

بخش دوم: مواجهه با چالش های وجود خدای متشخص (فصول ۳ تا ۵)

در فصول میانی کتاب، ونسان برومر به مهمترین چالش هایی می پردازد که در بحث از خدای متشخص مطرح می شوند. این چالش ها شامل رابطه لطف الهی و آزادی انسان، مفهوم تقدس الهی در ارتباط با مسئله شر، و چگونگی فاعلیت همزمان خدا و انسان در جهان است. برومر با تحلیل دقیق این مسائل، سعی در ارائه راهکارهایی فلسفی برای حل آن ها دارد.

مقاومت ناپذیری لطف الهی: تبیین آزادی انسان در الهیات برومر

یکی از مسائل پیچیده در الهیات، چگونگی سازگاری لطف و اراده بی نهایت خدا با آزادی انسان است. آیا لطف الهی به قدری قدرتمند است که انسان نتواند در برابر آن مقاومت کند؟ و اگر چنین است، آیا این امر با آزادی اخلاقی و مسئولیت انسان در تضاد نیست؟ برومر به بررسی انواع امکان ناپذیری در برابر لطف خدا می پردازد:

• غیرممکن مفهومی: آیا اساساً این ایده که انسان بتواند لطف خدا را رد کند، از نظر مفهومی بی معناست؟
• غیرممکن مبتنی بر واقعیت: آیا با توجه به واقعیت و قدرت مطلق خدا، عملاً امکان مقاومت در برابر لطف الهی وجود ندارد؟
• غیرممکن دستوری: آیا مقاومت در برابر لطف خدا از نظر اخلاقی یا ایمانی ممنوع و غیرقابل قبول است؟
• غیرممکن عقلانی: آیا مقاومت در برابر لطف الهی، عملی غیرعقلانی و غیرمنطقی است؟

برومر پس از بررسی این ابعاد، آموزۀ اصلاح شدۀ لطف را پیشنهاد می کند. در این آموزه، او مفهوم لطف الهی را به گونه ای تبیین می کند که با آزادی و کرامت انسان سازگار باشد. او بر مفاهیم شخصی، ارتباطی و وجهی تأکید می کند. در دیدگاه او، لطف الهی نه یک نیروی اجباری، بلکه یک دعوت محبت آمیز است که به انسان اجازه می دهد تا با انتخاب آزادانه خود، به آن پاسخ دهد. این لطف، نه تنها آزادی انسان را سلب نمی کند، بلکه آن را تقویت کرده و به او امکان می دهد تا به بهترین نسخه از خود دست یابد. رابطه خدا و انسان در این چارچوب، یک رابطه شخصی و ارتباطی است که بر اساس عشق و احترام متقابل بنا شده است.

ونسان برومر با دقت نشان می دهد که چگونه الهیات نظام مند، بدون بهره گیری ضمنی یا آشکار از ابزارهای فلسفی، نمی تواند به مسائلی نظیر ارتباط لطف الهی با آزادی انسان، ماهیت تقدس خدا یا مسئله شر بپردازد.

تقدس مطلق: بررسی قابلیت ارتکاب شر از جانب خدا

پرسش از تقدس مطلق خدا و چگونگی نسبت دادن شر به او، یکی دیگر از مباحث مهمی است که برومر در این بخش به آن می پردازد. آیا خدا، که منبع تمامی خوبی هاست، می تواند مرتکب شر شود؟ برومر مفهوم منزه بودن خدا (God’s impeccability) را تحلیل می کند و چالش های مرتبط با آن را بیان می دارد. او بر این نکته تأکید دارد که تقدس خدا به معنای ناتوانی او از انجام شر نیست، بلکه به معنای عدم تمایل ذاتی او به انجام هرگونه شر است.

وی در ادامه به بحث بر سر ارزش های مطلق و نسبی می پردازد و این سوال را مطرح می کند که آیا خواست الهی می تواند به عنوان معیار غایی برای ارزش های اخلاقی عمل کند. اگر چیزی صرفاً به دلیل خواست خدا خوب باشد، آیا این به معنای خودسرانه بودن اخلاق نیست؟ برومر با تمایز گذاشتن میان جهات جمله ای و جهات شیئی، این مسئله را روشن می کند. «جهات جمله ای» به قضایای مربوط به خدا اشاره دارند (مثلاً خدا خوب است)، در حالی که «جهات شیئی» به خود خدا و ماهیت او مربوط می شوند. او استدلال می کند که ضرورت الهیاتی (Theological Necessity) در این زمینه، نه یک محدودیت بر قدرت خدا، بلکه بازتابی از کمال و ماهیت بی عیب و نقص اوست. خدا به دلیل ماهیت خود، نمی تواند شر را اراده کند یا مرتکب آن شود؛ این نه یک نقص، بلکه نشانه ای از کمال مطلق اوست.

فاعلیت دوگانه: همکاری خدا و انسان در آفرینش و عمل

مسئله فاعلیت دوگانه (Double Agency)، یعنی چگونگی عمل همزمان خدا و انسان در جهان، از دیگر چالش های مهم الهیات فلسفی است. چگونه می توان افعال را هم به خدا و هم به انسان نسبت داد، بدون آنکه آزادی یا مسئولیت یکی از آن ها نادیده گرفته شود؟ برومر با بررسی دیدگاه هایی مانند فرر (Farrer) و وایلز (Wiles)، این مسئله را به دقت مورد تحلیل قرار می دهد. فرر معتقد بود که خدا و انسان هر دو فاعل واقعی هستند، اما چگونگی اتصال علّی (Causal Connection) میان افعال آن ها نامشخص است و به نوعی ندانم گرایی منجر می شود.

برومر در نقد این دیدگاه ها، بر اهمیت چشم ایمان (Eye of Faith) در تشخیص افعال الهی تأکید می کند. او استدلال می کند که افعال خدا، به ویژه در زندگی انسان، اغلب به گونه ای نیستند که به طور مستقیم و محسوس قابل تشخیص باشند، بلکه نیازمند یک نگاه ایمانی برای درک حضور و عمل الهی هستند. این بدان معنا نیست که خدا به طور مستقیم در جزئیات زندگی ما دخالت نمی کند، بلکه به این معناست که درک این دخالت ها اغلب نیازمند تفسیر و باور دینی است. او با این رویکرد، سعی می کند تا میان فاعلیت مطلق خدا و آزادی و مسئولیت انسان، تعادل برقرار کند و نشان دهد که چگونه می توان افعال را به هر دو منسوب دانست، بدون آنکه یکی فاعل دیگری را به ابزار تبدیل کند. خدا به انسان آزادی می دهد تا عمل کند و در عین حال، به شیوه هایی ظریف و پیچیده، مقاصد خود را از طریق اعمال انسان ها تحقق می بخشد.

بخش سوم: نظریه عدل الهی و جستجوی تسلی (فصل ۶)

آخرین فصل کتاب ونسان برومر، به یکی از دشوارترین مسائل الهیات فلسفی، یعنی مسئله شر و تلاش برای ارائه نظریه عدل الهی (Theodicy) می پردازد. او در این بخش، به نقد رویکردهای سنتی می پردازد و راهی متفاوت برای مواجهه با رنج و یافتن تسلی حقیقی پیشنهاد می کند.

فراتر از استدلال: تحلیل ناکارآمدی نظریه های عدل الهی در تسلی بخشی

برومر به طور جدی به نقد نظریات رایج عدل الهی، مانند آنچه توسط ریچارد سویینبرن (Richard Swinburne) و دیگران مطرح شده، می پردازد. نظریات عدل الهی تلاش می کنند تا وجود شر در جهان را با وجود خدای قادر مطلق، عالم مطلق و خیر مطلق توجیه کنند. آن ها اغلب با ارائه دلایل فلسفی یا کلامی، مانند آزادی اراده یا نقش رنج در تکامل روح، سعی در حل این معما دارند.

اما برومر استدلال می کند که این نظریات، با وجود پیچیدگی های فلسفی شان، اغلب در مواجهه با رنج واقعی انسان ها ناکارآمد هستند. او بر اهمیت حساسیت اخلاقی در برابر رنج تأکید می کند. یعنی، هرچقدر هم که یک نظریه عدل الهی از نظر عقلی منسجم باشد، اگر نتواند دردی از رنج دیدگان دوا کند یا به آن ها تسلی بخشد، در نهایت بی فایده خواهد بود. برومر معتقد است که نظریه های عدل الهی، با تبدیل رنج به یک مسئله صرفاً عقلی برای حل، از ابعاد انسانی، عاطفی و وجودی آن غافل می شوند. او این رویکرد را بی تفاوتی اخلاقی (Moral Indifference) می نامد، چرا که به جای همدردی و تسلی، به دنبال توجیه انتزاعی رنج است.

در واقع، از دیدگاه برومر، هر تلاشی برای توجیه شر و رنج در جهان، به خودی خود نوعی گستاخی محسوب می شود. زمانی که انسان ها در اوج رنج و مصیبت هستند، شنیدن استدلال های فلسفی درباره دلایل وجود شر، نه تنها تسلی بخش نیست، بلکه می تواند موجب خشم و ناامیدی بیشتر شود. این رویکرد او نشان دهنده عمق درک برومر از ابعاد وجودی ایمان و چالش های آن است.

عشق الهی و تسلی حقیقی: دیدگاه برومر در مقابله با مسئله شر

پس از نقد نظریات عدل الهی، برومر دیدگاه خود را در مورد چگونگی یافتن تسلی حقیقی (True Consolation) در پرتو عشق خدا مطرح می کند. او معتقد است که تسلی، نه از طریق استدلال های پیچیده فلسفی که رنج را توجیه می کنند، بلکه از طریق درک عمیق عشق الهی و برقراری رابطه شخصی با خدا حاصل می شود. ریشه های اصلی رنج ممکن است ناشناخته بمانند و ما هرگز نتوانیم دلیل وجود هر شر خاصی را به طور کامل درک کنیم، اما این نادانی نباید مانع از یافتن تسلی شود.

برومر بین پاسخ های فلسفی و پاسخ های ایمانی به مسئله شر تمایز قائل می شود. پاسخ های فلسفی به دنبال توجیه عقلی هستند، در حالی که پاسخ های ایمانی، در گرو اعتماد به خدا و عشق اوست، حتی در مواجهه با رنجی که قابل فهم نیست. تسلی حقیقی در این است که با وجود رنج و بی عدالتی، می توان به خدایی که عاشق و مهربان است، اعتماد کرد. این اعتماد، نه تنها تسلی بخش است، بلکه می تواند به انسان قدرت تحمل رنج را ببخشد و امید را زنده نگه دارد. این دیدگاه برومر، بر اهمیت بعد رابطه ای (Relational) در ایمان تأکید می کند و نشان می دهد که الهیات فلسفی، در نهایت باید به زندگی واقعی و نیازهای وجودی انسان پاسخ دهد و نه صرفاً به مسائل انتزاعی.

نتیجه گیری: میراث ماندگار ونسان برومر در الهیات فلسفی معاصر

کتاب «سخن گفتن درباره خدایی متشخص: رساله ای درباره الهیات فلسفی» اثر ونسان برومر، بی شک یکی از آثار کلیدی و تأثیرگذار در حوزه فلسفه دین و الهیات معاصر به شمار می رود. برومر در این رساله، با رویکردی عمیق و تحلیلی، توانست پیچیدگی های سخن گفتن درباره خدا را به عنوان موجودی متشخص، به شیوه ای نوآورانه روشن سازد و ابعاد جدیدی به بحث های الهیات فلسفی ببخشد.

استدلال های محوری برومر در این کتاب، بر اهمیت پیوند ناگسستنی میان فلسفه و الهیات تأکید دارند. او نشان داد که فلسفه نه تنها ابزاری برای تحلیل و روشن سازی مفاهیم الهیاتی است، بلکه الهیات نیز بدون این تحلیل فلسفی، نمی تواند به درک عمیق و منسجمی از باورهای خود دست یابد. برومر همچنین به چالش های زبانی در توصیف خدا پرداخت و با معرفی مفهوم «الهیات محدود اما کافی»، راهی برای سخن گفتن معنادار درباره امر متعالی، با وجود محدودیت های زبانی، پیشنهاد کرد.

یکی از مهمترین سهم های برومر، رویکرد او به خدای متشخص بود. او مسائل دشواری چون سازگاری لطف الهی با آزادی انسان، مفهوم تقدس مطلق و مسئله فاعلیت دوگانه را به شیوه ای دقیق تحلیل کرد. برومر بر این باور بود که رابطه خدا با انسان، یک رابطه شخصی و ارتباطی است که بر اساس عشق و احترام متقابل بنا شده است. این دیدگاه، «آموزۀ اصلاح شدۀ لطف» را شکل داد که در آن، لطف الهی نه یک نیروی اجباری، بلکه دعوتی است که انسان با آزادی کامل به آن پاسخ می دهد.

شاید تأثیرگذارترین بخش کتاب برومر، نقد او بر نظریات سنتی عدل الهی و مواجهه با مسئله شر باشد. او به وضوح نشان داد که نظریات عدل الهی، با تبدیل رنج به یک مسئله صرفاً عقلی، در تسلی بخشی به رنج دیدگان ناکارآمدند و گاهی حتی به «بی تفاوتی اخلاقی» منجر می شوند. برومر تأکید کرد که تسلی حقیقی در پرتو عشق الهی و اعتماد ایمانی به خدا حاصل می شود، نه از طریق توجیهات فلسفی رنج. این پیام، اهمیت حساسیت اخلاقی در الهیات و فلسفه دین را برجسته می سازد.

میراث ونسان برومر برای خوانندگان امروز، در تأکید او بر رویکرد ارتباطی و شخصی در الهیات است. او به ما می آموزد که ایمان، تنها مجموعه ای از باورهای نظری نیست، بلکه یک رابطه زنده و پویا با خدایی متشخص است که نیازمند درک عمیق فلسفی، حساسیت اخلاقی و اعتماد قلبی است. کتاب او همچنان به عنوان یک منبع ارزشمند برای هر کسی که به دنبال فهمی عمیق تر از رابطه خدا و انسان و چالش های سخن گفتن درباره امر الهی است، باقی خواهد ماند و راهگشای پژوهش های آتی در الهیات فلسفی خواهد بود.