خلاصه کتاب جادو، علم و دین ( نویسنده برانیسلاو مالینوفسکی )

کتاب «جادو، علم و دین» اثر برانیسلاو مالینوفسکی، پدر انسان شناسی مدرن، به بررسی تمایزات بنیادین میان جادو، علم و دین در جوامع ابتدایی می پردازد. مالینوفسکی با رویکرد کارکردگرایانه خود، نشان می دهد که چگونه این سه پدیده، هرچند متفاوت، به طور همزمان و مکمل در زندگی اجتماعی انسان ها نقش آفرینی می کنند. این اثر جایگاه مهمی در تاریخ انسان شناسی دارد و دیدگاه های پیشین درباره عقلانیت و باور را به چالش می کشد.

انسان از دیرباز، در مواجهه با طبیعت و پدیده های هستی، همواره در جستجوی معنا، کنترل و تبیین بوده است. این جستجو، او را به سمت اشکال گوناگون تفکر و کنش سوق داده که برخی ریشه در مشاهده و تجربه دارند، برخی در باورهای فراطبیعی و برخی دیگر در تلاش برای تأثیرگذاری بر واقعیت. این سه قلمرو، یعنی علم، دین و جادو، همواره با ابهاماتی در ارتباطشان مواجه بوده اند. با انتشار کتاب Magic, Science, and Religion در سال 1925، برانیسلاو مالینوفسکی، یکی از تأثیرگذارترین انسان شناسان قرن بیستم، رویکردی نوین را برای درک این پدیده ها ارائه داد. این کتاب، که سه سال پس از شاهکار او، Argonauts of the Western Pacific، منتشر شد، نقطه عطفی در انسان شناسی به شمار می رود. مالینوفسکی در این اثر نه تنها به تحلیل جایگاه هر یک از این پدیده ها در جوامع ابتدایی می پردازد، بلکه مرزهای میان آن ها را نیز به شکلی بی سابقه روشن می سازد. اهمیت این کتاب در آن است که با رد دیدگاه های تکامل گرایانه و پیشامنطقی رایج در آن زمان، فهمی جامع تر از عقلانیت و کنش در جوامع انسانی ارائه می دهد و پایه و اساس بسیاری از مباحث معاصر در انسان شناسی را بنا می نهد.

برانیسلاو مالینوفسکی: زندگی، اندیشه و رویکرد کارکردگرایی

برانیسلاو کاسپر مالینوفسکی، متولد سال 1884 در کراکوف لهستان، یکی از برجسته ترین و تأثیرگذارترین چهره های انسان شناسی مدرن است. او ابتدا در رشته ریاضیات و فلسفه تحصیل کرد و سپس با مطالعه آثار جیمز فریزر (نویسنده شاخه زرین) و کارل پیرسون، به انسان شناسی علاقه مند شد. مالینوفسکی بخش عمده شهرت و نظریاتش را مدیون کار میدانی گسترده و بی سابقه خود در جزایر تروبریاند (Melanesia) در اقیانوس آرام است. اقامت طولانی مدت او در میان مردم بومی و مشاهده دقیق و مشارکتی زندگی آن ها، انقلابی در روش شناسی انسان شناسی ایجاد کرد و به او اجازه داد تا با دیدی عمیق و از درون، ساختارهای اجتماعی، اقتصادی، دینی و جادویی این جوامع را درک کند.

رویکرد کارکردگرایی در انسان شناسی

رویکرد کارکردگرایی، که مالینوفسکی از پیشگامان اصلی آن بود، بر این ایده استوار است که هر عنصر، نهاد یا باور در یک فرهنگ، کارکرد خاصی دارد و به پایداری و بقای آن جامعه کمک می کند. از دیدگاه کارکردگرایی، نمی توان یک جنبه از فرهنگ (مانند جادو یا دین) را بدون درک نقش آن در کل نظام اجتماعی، اقتصادی و روانی جامعه درک کرد. مالینوفسکی استدلال می کرد که فرهنگ، مجموعه ای از پاسخ ها به نیازهای اساسی انسانی است، از نیازهای زیستی گرفته تا نیازهای روانی و اجتماعی. از این رو، جادو، علم و دین نیز نه صرفاً باورهای بی اساس، بلکه پاسخ هایی کارکردی به چالش ها و عدم قطعیت های زندگی محسوب می شوند.

کتاب «جادو، علم و دین» بخش جدایی ناپذیری از مجموعه آثار مالینوفسکی است. این اثر در واقع مقالاتی بودند که قبلاً به صورت جداگانه منتشر شده بودند و در این کتاب گردآوری شدند تا دیدگاه های او را در مورد این سه پدیده به صورت یکپارچه ارائه دهند. این کتاب به دلیل صراحت و وضوح در طرح تمایزات کلیدی و کاربرد عملی نظریه کارکردگرایی، به سرعت به یکی از متون مرجع در انسان شناسی تبدیل شد و همچنان مورد مطالعه دانشجویان و پژوهشگران قرار می گیرد.

پیش زمینه ی فکری و هدف اصلی کتاب

مالینوفسکی در زمان نگارش «جادو، علم و دین»، در فضای فکری ای قرار داشت که دو دیدگاه اصلی در مورد انسان بدوی غالب بود: دیدگاه تکامل گرایان و دیدگاه هایی که بر ذهن پیشامنطقی تأکید داشتند. تکامل گرایان قرن نوزدهمی مانند ادوارد تایلور و جیمز فریزر، معتقد بودند که جوامع بشری از مراحل ابتدایی (جادو) به مراحل پیشرفته تر (دین و سپس علم) تکامل یافته اند. آن ها اغلب انسان های ابتدایی را موجوداتی ساده لوح می دانستند که تحت تأثیر باورهای غیرعقلانی و خرافات زندگی می کنند. از سوی دیگر، متفکرانی مانند لوسین لوی-برول، ذهن انسان بدوی را پیشامنطقی توصیف می کردند، به این معنی که توانایی تفکر منطقی و تمایز علت و معلول را ندارد و در اقیانوسی از احساسات و همذات پنداری غوطه ور است.

مالینوفسکی به شدت با هر دو این دیدگاه ها مخالفت می کرد. او از طریق مشاهدات دقیق خود در جزایر تروبریاند، به این نتیجه رسید که انسان های ابتدایی نیز قادر به تفکر عقلانی و انجام فعالیت های منطقی هستند. او نه تنها وجود تفکر منطقی را در آن ها مشاهده کرد، بلکه تأکید داشت که جادو، دین و علم، هر یک به شیوه ای متمایز و در عین حال مکمل، در زندگی روزمره این جوامع حضور دارند و کارکردهای حیاتی خود را ایفا می کنند. هدف اصلی مالینوفسکی از این کتاب، تبیین این همزیستی، روشن کردن تمایزات کارکردی میان جادو، دین و علم، و نشان دادن عقلانیت موجود در تفکر و کنش های جوامع ابتدایی بود. او در واقع می خواست نشان دهد که انسان بدوی نه یک فیلسوف وحشی کاملاً منطقی است و نه موجودی صرفاً عاطفی و خرافی، بلکه انسانی است که در ساحت های مختلف زندگی خود، از عقل، تجربه، احساس و باور به شکلی هدفمند بهره می گیرد.

یک دستاورد انسان شناسی مدرن را نمی توان مورد چون و چرا قرار داد: تشخیص اینکه جادو و دین صرفاً یک فلسفه یا مجموعه ای از آموزه ها یا تنها پیکره ای از نظرات آگاهانه نیست، بلکه نوع خاصی از رفتار و الگویی عملی است که از عقل، احساس و اراده به یک اندازه تشکیل شده است.

خلاصه تحلیلی فصول اصلی کتاب

مالینوفسکی در کتاب خود، به تفکیک و تحلیل هر یک از پدیده های جادو، علم و دین می پردازد و کارکرد آن ها را در بستر جوامع ابتدایی روشن می سازد.

1. سلطه عقلانی انسان بر محیطش: بُعد علم در جوامع بدوی

یکی از مهم ترین و انقلابی ترین بخش های نظریه مالینوفسکی، تأکید او بر وجود علم یا همان دانش تجربی و تفکر منطقی در جوامع ابتدایی است. او با ارائه شواهد میدانی از مردم جزایر تروبریاند، نشان می دهد که این جوامع نه تنها از دانش عملی و مهارت های فنی بالایی برخوردارند، بلکه توانایی مشاهده، نتیجه گیری و انتقال دانش را نیز دارا هستند. این دانش، که مالینوفسکی آن را به نوعی علم بدوی می نامد، پایه و اساس فعالیت های روزمره آن ها را تشکیل می دهد.

• مثال ها:
  • کشاورزی: مردم تروبریاند از دانش گسترده ای درباره خاک، آب وهوا، چرخه های فصلی و انواع گیاهان برخوردار بودند. آن ها با استفاده از تکنیک های پیچیده زراعی، محصول خود را مدیریت می کردند.
  • دریانوردی: ساخت قایق های بزرگ و مستحکم، ناوبری در اقیانوس، و دانش مسیرهای دریایی، همگی نیازمند درک عمیق از قوانین فیزیک، هواشناسی و جهت یابی نجومی بود. این مهارت ها به آن ها امکان می داد تا مسافت های طولانی را برای تجارت و ارتباط طی کنند.
  • ساخت ابزار: توانایی ساخت ابزارهای ماهیگیری، شکار و کشاورزی، نشان دهنده دانش آن ها از مواد، خواص آن ها و اصول مکانیک ساده است.

مالینوفسکی تأکید می کند که این دانش تجربی، کاملاً منطقی و هدفمند است و با جادو تفاوت دارد. علم بدوی، در جایی به کار می رود که انسان بر طبیعت کنترل دارد و می تواند با مهارت و تجربه، نتایج را پیش بینی کند. این دیدگاه، باور رایج آن زمان را که انسان ابتدایی صرفاً تحت سلطه باورهای خرافی است، به چالش می کشد.

2. زندگی، مرگ و سرنوشت در ایمان و آیین اولیه: کارکرد دین

مالینوفسکی، دین را پاسخ انسان به نیازهای عمیق تر روحی، عاطفی و اجتماعی در مواجهه با ناشناخته ها و بحران های وجودی می داند. دین در جایی ورود می کند که علم و جادو ناتوانند. یعنی در مواجهه با حوادث غیرقابل کنترل و سؤالات بنیادین هستی، مانند مرگ، بیماری های لاعلاج، یا بلایای طبیعی غیرقابل پیش بینی. در چنین شرایطی، انسان به دنبال تسلی، معنا و ارتباط با نیروهای ماورایی است.

• ماهیت آیین های دینی:
  • آیین های دینی (مانند مراسم تشییع جنازه، جشن های محصول، یا مراسم آغازین) معمولاً غیرهدفمند به معنای دستیابی به نتیجه مادی مشخص هستند. هدف اصلی آن ها ایجاد همبستگی اجتماعی، تسکین روانی، بیان ارزش ها و بازتولید نظم اجتماعی است.
  • این آیین ها به جامعه کمک می کنند تا با شوک های روانی کنار بیایند، از فردیت به جمع گرایی برسند و حس تعلق و معنا را تجربه کنند.

تفاوت کلیدی دین با جادو از نظر مالینوفسکی در این است که دین عمل گرایانه نیست و هدف عملی مشخصی ندارد؛ بلکه بیشتر جنبه تسلی بخش، انسجام دهنده و پاسخ گو به نیازهای عاطفی و وجودی دارد. دین به انسان کمک می کند تا با پذیرش محدودیت ها و مواجهه با ناملایمات، زندگی خود را ادامه دهد.

3. خصلت عمومی و قبیله ای آیین های بدوی: کارکرد جادو

از دیدگاه مالینوفسکی، جادو پدیده ای کاملاً عمل گرایانه، هدفمند و ابزاری است. جادو نه برای تسکین روحی، بلکه برای دستیابی به اهداف مشخص مادی به کار می رود، به ویژه در شرایطی که دانش و مهارت انسانی کافی نیست و ریسک بالاست. جادو تلاشی است برای پر کردن شکاف میان دانش منطقی و کنترل کامل بر طبیعت.

• نقش جادو:
  • مالینوفسکی استدلال می کند که جادو در مواجهه با عدم قطعیت و خطر به کار می رود. مثلاً، در کشاورزی، مهارت و دانش کافی است تا زمانی که محصول خوب باشد. اما وقتی خشکسالی یا آفت غیرمنتظره ای رخ می دهد، کشاورز به جادو روی می آورد تا کنترل او بر وضعیت افزایش یابد.
  • یکی از مثال های معروف او، جادوی ماهیگیری در تروبریاند است. در ماهیگیری در مرداب های کم عمق که ریسک پایین است، مهارت کافی است. اما برای صید ماهی های بزرگ در اقیانوس که خطر غرق شدن یا شکست بالا است، ماهیگیران از آیین های جادویی استفاده می کنند تا شانس خود را افزایش دهند.
• مثال ها از جادو:
  • جادوی ماهیگیری: قبل از سفرهای ماهیگیری خطرناک، آیین های جادویی انجام می شد تا از صید موفق اطمینان حاصل شود و از خطرات دریا در امان بمانند.
  • جادوی باران: در زمان خشکسالی، جادوگران مراسمی برای طلب باران برگزار می کردند.
  • جادوی عشق یا بیماری: برای تأثیرگذاری بر روابط شخصی یا شفای بیماری ها.

تفاوت جادو با علم در این است که علم کنترل کامل بر نتایج دارد، در حالی که جادو در جایی به کار می رود که کنترل انسان ناقص است و تلاش می شود تا با نیروهای فراطبیعی بر آن تأثیر گذاشته شود. تفاوت آن با دین نیز در هدفمندی و عملی بودن آن است؛ جادو برای رسیدن به یک نتیجه مشخص و ملموس به کار می رود، در حالی که دین بیشتر جنبه معنایی و تسلی بخش دارد.

4. فنون جادو و قدرت ایمان

در این بخش، مالینوفسکی به بررسی دقیق تر سازوکارهای جادو و نقش باور در اثربخشی آن می پردازد. او توضیح می دهد که جادو اغلب شامل دستورالعمل های دقیق و مراحل مشخصی است که باید به دقت انجام شوند. این دستورالعمل ها شامل حرکات، وردها، و استفاده از اشیاء خاص هستند.

مالینوفسکی استدلال می کند که اثربخشی جادو نه تنها به اجرای صحیح آیین ها بستگی دارد، بلکه به باور عمیق افراد به قدرت آن نیز وابسته است. این باور، به فرد اعتماد به نفس می بخشد و او را قادر می سازد تا با چالش ها و عدم قطعیت ها با آرامش بیشتری روبرو شود. به عنوان مثال، یک کشاورز یا ماهیگیر که آیین های جادویی را با ایمان کامل انجام داده است، با جسارت بیشتری به کار خود ادامه می دهد، حتی اگر نتیجه نهایی نامعلوم باشد. این اعتماد به نفس، می تواند به بهبود عملکرد واقعی فرد نیز کمک کند و در نتیجه، به نوعی اثربخشی جادو را تأیید کند.

جادو به عنوان یک ابزار روانی و اجتماعی عمل می کند که به افراد در مواجهه با موقعیت های غیرقابل کنترل، حس کنترل کاذب یا واقعی می دهد. این پدیده، در فعالیت های روزمره و فنی جامعه نفوذ می کند و با آن ها در هم تنیده می شود. مالینوفسکی نشان می دهد که جادو و فعالیت های عملی در جوامع بدوی، غالباً از یکدیگر جدا نیستند، بلکه جادو ابزاری مکمل برای اطمینان از موفقیت در فعالیت های فنی است.

تمایزات کلیدی مالینوفسکی و جمع بندی نظریات

مهم ترین دستاورد مالینوفسکی در کتاب Magic, Science, and Religion، ارائه تمایزات روشن و کارکردی میان جادو، علم و دین است. این تمایزات، برخلاف نظریات تکامل گرای پیشین که این سه را در یک پیوستار قرار می دادند، بر همزیستی و نقش های مستقل اما مکمل آن ها در زندگی اجتماعی تأکید دارند.

جدول مقایسه ای: جادو، علم و دین از دیدگاه مالینوفسکی

ویژگی	علم (دانش تجربی)	جادو	دین
هدف اصلی	کنترل عقلانی و پیش بینی پذیر بر طبیعت و محیط.	دستیابی به اهداف مشخص و مادی در شرایط پرریسک و غیرقابل کنترل.	پاسخ به نیازهای وجودی، تسکین روحی و ایجاد همبستگی اجتماعی در مواجهه با ناشناخته ها و بحران های حیات.
روش	مشاهده، تجربه، منطق، دانش عینی.	آیین ها و وردها، اعمال عملی و هدفمند برای تأثیرگذاری بر نتایج.	آیین ها و مناسک گروهی، باور به نیروهای فراطبیعی، پرستش.
محدودیت	در جایی که کنترل انسانی کامل نیست و دانش محدود است.	در جایی که علم کافی نیست و ریسک بالاست.	در مواجهه با آنچه انسان نمی تواند کنترل کند (مرگ، فاجعه).
کارکرد	بقا و بهره برداری از محیط (کشاورزی، دریانوردی، ساخت ابزار).	افزایش اعتماد به نفس، کاهش اضطراب، پر کردن شکاف دانش و کنترل.	ایجاد معنا، همبستگی، تسلی و آرامش روانی، حفظ نظم اجتماعی.
ماهیت	منطقی، تجربی، عینی.	عمل گرایانه، ابزاری، هدفمند، فردی یا گروهی محدود.	نمادین، عاطفی، گروهی، غیرهدفمند از نظر مادی.
مثال	دانش کشت محصولات، ساخت قایق.	جادوی باران، جادوی ماهیگیری در دریا.	مراسم تشییع جنازه، اعیاد مذهبی.

مالینوفسکی نشان می دهد که این سه پدیده، هرچند دارای ویژگی ها و کارکردهای متمایزی هستند، اما در زندگی روزمره جوامع ابتدایی به طور مستقل اما مکمل یکدیگر عمل می کنند. او معتقد بود که این رویکرد کارکردی، به ما کمک می کند تا انسان بدوی را نه موجودی غیرعقلانی، بلکه انسانی باهوش و عمل گرا درک کنیم که برای مواجهه با پیچیدگی های جهان، از ابزارها و استراتژی های متنوعی بهره می برد. علم برای کنترل آنچه قابل کنترل است، جادو برای تأثیرگذاری بر آنچه نیمه قابل کنترل است، و دین برای پذیرش و یافتن معنا در برابر آنچه کاملاً خارج از کنترل است، به کار می روند.

اهمیت و میراث کتاب جادو، علم و دین

کتاب «جادو، علم و دین» اثر برانیسلاو مالینوفسکی، تأثیری شگرف و ماندگار بر حوزه انسان شناسی و مطالعات دین گذاشته است. این کتاب نه تنها به عنوان یک متن کلاسیک در انسان شناسی شناخته می شود، بلکه دیدگاه های آن همچنان در مباحث معاصر مورد ارجاع و بررسی قرار می گیرند.

تأثیر بر انسان شناسی مدرن و مطالعات دین

یکی از مهم ترین تأثیرات این کتاب، تثبیت رویکرد کارکردگرایی در انسان شناسی بود. مالینوفسکی با تأکید بر اینکه هر پدیده فرهنگی، از جمله جادو و دین، کارکرد مشخصی در حفظ و بقای جامعه دارد، به انسان شناسان کمک کرد تا فرهنگ ها را به عنوان سیستم های یکپارچه و منطقی بررسی کنند. این رویکرد، در برابر دیدگاه های تکامل گرا و پیشامنطقی قبلی، یک تغییر پارادایم اساسی ایجاد کرد و زمینه را برای مطالعات دقیق تر و کمتر جانبدارانه در مورد جوامع غیرغربی فراهم آورد.

در مطالعات دین، نظریه مالینوفسکی در مورد کارکرد دین (تسکین روانی، ایجاد همبستگی اجتماعی، پاسخ به بحران های وجودی) به یکی از مبانی اصلی رویکردهای جامعه شناختی و انسان شناختی به دین تبدیل شد. تفکیک او میان جادو و دین، که بر اساس هدف عمل جادویی (عملی) و ماهیت منسک دینی (نمادین و انسجام بخش) بنا شده بود، تا به امروز مورد بحث و استفاده قرار می گیرد و به پژوهشگران کمک می کند تا با وضوح بیشتری این دو پدیده را تحلیل کنند.

نقدها و محدودیت های نظریات مالینوفسکی

با وجود اهمیت فراوان، نظریات مالینوفسکی نیز مورد نقد قرار گرفته اند. یکی از اصلی ترین انتقادات، تقلیل گرایی کارکردی است. منتقدان استدلال می کنند که کارکردگرایی بیش از حد بر نقش پدیده ها در حفظ نظم و نیازهای جامعه تأکید می کند و جنبه های معنایی، نمادین و ایدئولوژیک آن ها را نادیده می گیرد. به عنوان مثال، آیا دین فقط به دلیل کارکرد تسلی بخش خود وجود دارد، یا باورهای عمیق و تجربیات شخصی نیز در آن نقش دارند؟ برخی نیز معتقدند که مالینوفسکی در تفکیک جادو و دین، بیش از حد قطعیت به خرج داده و این دو پدیده در واقعیت، اغلب در هم تنیده اند و مرزهای مشخصی ندارند.

همچنین، برخی از منتقدان به محدودیت های روش شناختی کار میدانی مالینوفسکی اشاره می کنند، به ویژه به دلیل عدم اشاره به حضور خود در میان بومیان در نوشته های اولیه و نحوه تعاملش که در یادداشت های روزانه اش به آن اشاره شده است. با این حال، حتی با وجود این نقدها، اهمیت روش مشاهده مشارکتی که او ابداع و رایج کرد، غیرقابل انکار است.

جایگاه این کتاب در مباحث معاصر

علی رغم گذشت دهه ها از نگارش، کتاب «جادو، علم و دین» همچنان مرتبط و قابل مطالعه است. مباحث مطرح شده در آن، به ویژه در مورد عقلانیت و کنش انسانی در فرهنگ های مختلف، همچنان در کانون توجه انسان شناسی، فلسفه علم، و جامعه شناسی دین قرار دارند. دیدگاه های مالینوفسکی به ما کمک می کند تا فهم عمیق تری از پیچیدگی های تفکر انسانی داشته باشیم و از ساده سازی و قضاوت های فرهنگی پرهیز کنیم. این کتاب یادآور می شود که حتی در جوامع مدرن نیز، جادو، علم و دین به اشکال مختلفی در کنار یکدیگر وجود دارند و هر یک به نیازهای متفاوتی از انسان پاسخ می دهند. این اثر نه تنها تاریخچه انسان شناسی را روشن می کند، بلکه دریچه ای برای درک بهتر فرهنگ ها و باورهای امروزی نیز می گشاید.

نتیجه گیری

کتاب «جادو، علم و دین» اثر برانیسلاو مالینوفسکی، یک اثر بنیادین در انسان شناسی به شمار می رود که تأثیر عمیقی بر درک ما از رابطه انسان با پدیده های فراطبیعی، دانش تجربی و باورهای جمعی گذاشته است. مالینوفسکی با رویکرد کارکردگرایانه خود و بر پایه مشاهدات میدانی دقیق در جزایر تروبریاند، به شکلی بی سابقه، مرزها و کارکردهای متمایز جادو، علم و دین را در جوامع ابتدایی روشن ساخت.

او نشان داد که جوامع ابتدایی نه پیشامنطقی هستند و نه صرفاً تابع خرافات؛ بلکه آن ها نیز دارای دانش منطقی و تجربی (علم) برای کنترل محیط خود هستند. در کنار این، جادو به عنوان ابزاری عمل گرایانه برای پر کردن شکاف های دانش و کنترل در موقعیت های پرریسک به کار می رود و دین به عنوان پاسخ به نیازهای عمیق تر وجودی و عاطفی در مواجهه با ناشناخته ها و بحران های حیات (مانند مرگ)، عمل می کند. این سه پدیده، هرچند متفاوت، به طور همزمان و مکمل در زندگی اجتماعی انسان ها حضور دارند و هر یک کارکرد حیاتی خود را در حفظ و بقای جامعه ایفا می کنند.

میراث این کتاب، نه تنها در ارائه یک چارچوب تحلیلی نوآورانه برای مطالعات دین و جادو است، بلکه در تقویت رویکرد علمی و غیرجانبدارانه در انسان شناسی نیز نقش محوری ایفا کرد. با وجود برخی انتقادات به رویکرد کارکردگرایی، دیدگاه های مالینوفسکی همچنان منبعی غنی برای فهم پیچیدگی های فرهنگ ها و شیوه های متنوعی است که انسان ها برای معنا بخشیدن به جهان و مواجهه با آن به کار می گیرند. مطالعه کامل این اثر ارزشمند، می تواند دیدگاه های شما را درباره عقلانیت، باور و کنش انسانی در جوامع گوناگون به چالش کشیده و غنی تر سازد.